Kolokwia antropologiczne PIA Rasa – kultura – naród. Górale Podhalańscy w świetle badań antropologicznych Institut für Deutsche Ostarbeit

Stanisława Trebunia-Staszel
wtorek 21 marca

• wykład g. 15.00, sala 104
• seminarium g. 16.30, sala 105 (seminarium z dr Małgorzatą Maj)

W 1940 roku w Krakowie decyzją niemieckich władz okupacyjnych powołano do życia Institut für Deutsche Ostarbeit (IDO) -  nazistowską placówkę badawczą działającą w czasie wojny na terenie Generalnego Gubernatorstwa (GG). W ramach IDO funkcjonowało jedenaście sekcji,  w tym  Sektion Rassen- und Volkstumsforschung  (RSV), której pracownicy w wybranych miejscowościach GG prowadzili intensywne badania etnograficzne i antropologiczne, gromadząc dane na potrzeby nazistowskich planów stworzenia „nowego ładu” etnicznego w Europie Wschodniej. Grupą od której rozpoczęto systematyczne badania  byli  górale podhalańscy. To właśnie na Podhalu w miejscowości Szaflary badacze SRV zrealizowali w pełni założony plan całościowego „opisu” populacji.  Dla Szaflar zachowała się bogata dokumentacja z pomiarów antropometrycznych, badań medycznych, etnograficznych i socjologicznych, w tym  obszerny zbiór fotografii.

W swym wystąpieniu chciałabym przedstawić i scharakteryzować podhalańską część zbioru SRV głównie w kontekście nazistowskich planów etnicznych wobec mieszkańców Podhala. W prezentowanych rozważaniach skoncentruję się wokół następujących kwestii:  Jak definiowano cele polityczne i naukowe badań prowadzonych wśród górali podhalańskich?  Co było przedmiotem szczególnego zainteresowania etnologów SRV? Jaki obraz góralszczyzny wyłania się z materiałów zgromadzonych przez niemieckich badaczy i na ile koresponduje on z lansowaną przez hitlerowskie władze okupacyjne koncepcją „narodu góralskiego”.  Obraz góralszczyzny w badaniach SRV to tylko jedno z wielu zagadnień, jakie uwzględnione zostały w realizowanych w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej UJ projektach badawczych dotyczących działalności IDO. Wstępne wyniki wspomnianych prac omówione zostały w publikacji pt. Antropologia i etnologia w czasie wojny. Działalność Sektion Rassen- und Volkstumsforschung Institut für Deutsche Ostarbeit, Krakau 1940-1944, która ukazała się w 2015 roku pod redakcją Małgorzaty Maj.

Warto  podkreślić, że śledząc zaangażowanie  etnologów i antropologów w działalność  SRV, dotykamy wciąż aktualnych spraw, które nurtują naszą dyscyplinę, by wymienić chociażby kwestię politycznego uwikłania badań czy też problem instrumentalizacji badanych przez etnologów grup i społeczności.